Newsroom Team Την περασμένη εβδομάδα, ο Μπόρις Τζόνσον, απαντώντας σε ερώτηση βουλευτή, υποστήριξε ότι τα κρούσματα της πανδημίας στη Βρετανία είναι περισσότερα από τη Γερμανία και την Ιταλία γιατί είμαστε «μια χώρα που αγαπάει την ελευθερία… είναι πολύ δύσκολο να απαιτήσεις από τους Βρετανούς να υπακούσουν στις υποδείξεις». Ταυτόχρονα η κυβέρνηση επικαλείται συνεχώς την «ατομική ευθύνη» των πολιτών και ζητάει να ακολουθήσουν την «κοινή λογική». Η αποτυχία της κυβερνητικής πολιτικής και στη Βρετανία και εδώ οφείλεται, όπως θα δούμε, στην αντίφαση μεταξύ «ευθύνης» και «ελευθερίας».
Του Κώστα Δουζίνα
Δεν αποτελεί βέβαια έκπληξη ότι μια κυβέρνηση που οδήγησε στον μεγαλύτερο αριθμό θανάτων στην Ευρώπη επενδύει στη μετατόπιση της ευθύνης στους πολίτες. Αλλά ήταν «κοινή λογική» να επιδιώξει η κυβέρνηση την «ασυλία της αγέλης» και να επιβάλει περιορισμούς πολύ αργότερα από άλλα ευρωπαϊκά κράτη; Ηταν «κοινή λογική» να πάρουν τους ηλικιωμένους από τα νοσοκομεία και να τους στείλουν πίσω στους οίκους ευγηρίας χωρίς να τους ελέγξουν, οδηγώντας δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους στον θάνατο; Ηταν «κοινή λογική» να αφεθεί το υγειονομικό προσωπικό εκτεθειμένο χωρίς τον απαραίτητο προστατευτικό εξοπλισμό;
Ευθύνη και συμπεριφορά
Κάθε είδους ευθύνη πηγάζει από ένα πλέγμα κανόνων που επιβάλλουν συγκεκριμένη συμπεριφορά. Ο νόμος, η ηθική, οι κοινωνικές συμβάσεις, οι οικογενειακές και ερωτικές δεσμεύσεις δημιουργούν την ανάλογη ευθύνη και επιβάλλουν διαφορετικές κυρώσεις σε περίπτωση παραβίασής τους. Στην πανδημία του Covid-19, οι κυβερνήσεις έχουν επιβάλει στους πολίτες μέτρα ποικίλης αυστηρότητας -από τη φυσική αποστασιοποίηση, τη μείωση του αριθμού των συνευρισκομένων σε διάφορα μέρη, το κλείσιμο των εστιατορίων και των μπαρ, μέχρι την απαγόρευση μετακινήσεων και τον απόλυτο εγκλεισμό στο σπίτι.
Ολα αποσκοπούν σε ριζικές αλλαγές και χειραγώγηση της συνηθισμένης συμπεριφοράς των πολιτών. Η διαχείριση της πανδημίας μέσω βίαιης συμπεριφορικής αλλαγής μάς υποχρεώνει να υπακούμε τις υποδείξεις των αρχών. Οι πολίτες γίνονται υπεύθυνοι για την αντιμετώπιση του κινδύνου, στο πλαίσιο της θεωρίας περί κοινωνίας του ρίσκου. Τα μέτρα προστασίας ιδιωτικοποιούνται. Η προσπάθεια χειραγώγησης της συμπεριφοράς κάνει τους πολίτες συμμέτοχους στην αποτροπή και υπεύθυνους για την αποτυχία της.
Η διαχείριση της ατομικής συμπεριφοράς για την αποτροπή της διάδοσης λειτουργεί υπό προϋποθέσεις που εξετάζει η επιστήμη. Πρώτα, η κυβέρνηση πρέπει να κάνει όλες τις απαραίτητες ενέργειες προς αυτή την κατεύθυνση, με κύρια την προετοιμασία του συστήματος υγείας και τον μεγαλύτερο δυνατό περιορισμό των δραστηριοτήτων που συνεισφέρουν στην εξάπλωση της μόλυνσης. Δεύτερο, οι πολίτες πρέπει να έχουν σαφή και ολοκληρωμένη πληροφόρηση για τους υπαρκτούς κινδύνους και τα μέτρα προστασίας. Τρίτο, η ηθική της προσωπικής ευθύνης πρέπει να μην είναι αντίθετη με κυρίαρχες ιδεολογικές απόψεις που διαφορετικά την υποσκάπτουν. Τέλος, τα αποτρεπτικά μέτρα δεν πρέπει να εκθέτουν τα άτομα σε άλλους μεγαλύτερους κινδύνους ή ανεπιθύμητες συνέπειες.
Και εδώ αρχίζουν τα προβλήματα, γνωστά στις θεωρίες του «συμπεριφορισμού» (behaviouralism) και του ρίσκου. Οι περισσότερες έρευνες για το κοινωνικό ρίσκο έχουν δείξει ότι η ικανότητα αυτοπροστασίας μέσω αλλαγής συμπεριφοράς εξαρτάται από τις κοινωνικές ανισότητες. Δεν έχουν πλούσιοι και φτωχοί την ίδια ικανότητα να προστατεύονται. Δεύτερο, η επιτυχία της αλλαγής εξαρτάται από το κοινωνικό έθος: τα συναισθήματα, την ηθική και τις κυρίαρχες ιδέες ατόμων, ομάδων και θεσμών. Στο πεδίο του έθους συντoνίζεται ή όχι η προσωπική συμπεριφορά που πρέπει να αλλάξει με τις επιταγές της κυβέρνησης.
Δίπλα λοιπόν στη βιοπολιτική, τη διαχείριση της ζωής από την εξουσία που τόσο χρησιμοποιείται, πρέπει να προσθέσουμε την «ηθοπολιτική», όρο του Νίκολας Ρόουζ, κοινωνιολόγου της θεωρίας του ρίσκου (https://www.efsyn.gr/themata/politika-kai-filosofika-epikaira/237142_i-biopolitiki-tis-epidimias-1). Το «ηθικό» συστατικό αναφέρεται στους ηθικούς κανόνες και το κοινωνικό έθος που ρυθμίζουν τη συμπεριφορά των πολιτών. Το πολιτικό-ιδεολογικό αναφέρεται στη σύμπλευση ή αντίθεση των μέτρων με τις κυρίαρχες ιδεολογικές κατευθύνσεις. Δυστυχώς η ελληνική κυβέρνηση δεν φαίνεται να έχει κατανοήσει τις προϋποθέσεις για την πετυχημένη αλλαγή συμπεριφοράς. Η συνεχής επίκληση της «ατομικής ευθύνης» και η καταγγελία των «ανεύθυνων» πολιτών αποτελεί την απόδειξη.
Οι προϋποθέσεις επιτυχίας συνέπεσαν στην πρώτη περίοδο και λείπουν σήμερα. Ο Μητσοτάκης επανέλαβε σε μικρογραφία τα λάθη του Τζόνσον. Η κυβέρνηση διέταξε χιλιάδες εργαζόμενους να επιστρέψουν στις δουλειές τους με αποτέλεσμα τη μεγάλη αύξηση στη χρήση των μεταφορικών μέσων. Οσοι είναι εύποροι ή μπορούν να δουλέψουν από το σπίτι δεν έχουν πρόβλημα. Αλλά οι περισσότεροι εργαζόμενοι δεν έχουν αυτοκίνητο και τα λίγα λεωφορεία, που βρίσκονται σε κακή κατάσταση, γεμίζουν ασφυκτικά αποτελώντας βασικό χώρο μετάδοσης της ασθένειας.
Η κυβέρνηση επέτρεψε τις αφίξεις τουριστών με ελάχιστους ελέγχους στα σύνορα και υποτυπώδη υγειονομική προετοιμασία στους τουριστικούς προορισμούς. Ανοιξε τα σχολεία χωρίς καμία πρόβλεψη για περισσότερους δάσκαλους, για συνεχή έλεγχο μαθητών και καθηγητών και τάξεις με τον υγειονομικά επιτρεπόμενο αριθμό μαθητών, όπως γίνεται στα εστιατόρια και τα μπαρ. Η κυβέρνηση επιβάλλει τη λειτουργία των Πανεπιστημίων χωρίς τις ελάχιστες υγειονομικές προδιαγραφές. 770 φοιτητές στο Αγγλικό Πανεπιστήμιο της Νορθάμπρια βρέθηκαν θετικοί μια εβδομάδα μετά την έναρξη των μαθημάτων.
Η κυβέρνηση απέτυχε να προμηθευτεί τα απαραίτητα εφόδια για τεστ στις γειτονιές, τα γηροκομεία και τα εργοστάσια, τον καλύτερο τρόπο για την προληπτική ιχνηλάτηση των μολύνσεων. Η κυβέρνηση είχε έξι μήνες να προετοιμάσει τα νοσοκομεία για μια πιθανή νέα έξαρση της επιδημίας και τώρα μας προειδοποιεί για επανάληψη του Μπέργκαμο. Η κυβέρνηση μας βομβαρδίζει συνεχώς με αντιφατικές και αντικρουόμενες εντολές, συστάσεις και απόψεις ειδικών και ανειδίκευτων δίνοντας μια εικόνα πλήρους σύγχυσης που μπερδεύει τους πολίτες. Υπουργοί της κυβέρνησης παραβιάζουν τις δικές τους οδηγίες, φιλώντας τα χέρια παπάδων και μεταλαμβάνοντας μπροστά στις κάμερες.
Η κυβέρνηση παραβίασε κάθε μια από τις προειδοποιήσεις της κοινωνικής επιστήμης. Ετσι, κατά την αγγλική έκφραση, «έκλεψε την αποτυχία από τα σαγόνια της επιτυχίας». Στη Βρετανία σε πέντε μόνο μήνες ο Τζόνσον από δημοσκοπικό προβάδισμα 25% βρίσκεται τώρα 3% πίσω από τους Εργατικούς. Η Ελλάδα έπεται. Αλλά το μεγάλο πρόβλημα είναι οι χιλιάδες άνθρωποι που αρρώστησαν, θα αρρωστήσουν και θα καταλήξουν. Ποιος θα φταίει.
Πολιτική ευθύνη
Ο πρωθυπουργός δήλωσε πρόσφατα ότι «δεν είναι πολιτικά και ηθικά αποδεκτό οποιοσδήποτε υπουργός να μετακυλίει ευθύνες σε άλλους υπουργούς, να αποφεύγει να στηρίζει τις επιλογές της κυβέρνησης ή ακόμα να αναγνωρίζει αστοχίες επικαλούμενος αναρμοδιότητα». Να θυμίσω λοιπόν ότι η ευθύνη για κυβερνητικές «αστοχίες» ορίζεται από το άρθρο 85 του Συντάγματος. Οι υπουργοί είναι υπεύθυνοι «για τις πράξεις ή παραλείψεις της αρμοδιότητάς τους».
Η υπουργική ευθύνη αποτελεί συνταγματική επιταγή του κοινοβουλευτισμού. Μια συνταγματική σύμβαση επιβάλλει τη λογοδοσία των υπουργών στο Κοινοβούλιο και εξασφαλίζει ότι οι υπουργοί δεν μπορούν να ενοχοποιούν τους υπηρεσιακούς υπαλλήλους για τις δικές του αποτυχίες. Ο υπουργός πληροφορεί τους βουλευτές για το έργο του και υπόκειται στον έλεγχό τους για όλες τις πλευρές του χαρτοφυλακίου του. Σε περίπτωση αποτυχίας, η σύμβαση επιβάλει την παραίτηση του υπουργού.
Ο Νίκος Τόσκας ανέλαβε ένα μεγάλο πολιτικό και ηθικό βάρος παραιτούμενος μετά το Μάτι, παρότι δεν ήταν επιχειρησιακά ή νομικά υπεύθυνος. Η αναγνώριση των «αστοχιών» από τον Μητσοτάκη δεν αρκεί. Η πολιτική ευθύνη απαιτεί παραιτήσεις για την καταστροφική αποτυχία των κυβερνητικών μέτρων. Στο επόμενο θα εξετάσουμε την ηθική πλευρά της ευθύνης.
* Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»
Πηγή: ΕΦΣΥΝ