ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ Το καλοκαίρι του 1943, η κατάσταση στην Αθήνα ήταν τεταμένη. Η χαρά που σκόρπισε η είδηση της απόβασης των αμερικανικών δυνάμεων στη Σικελία στις 10 Ιουλίου 1943, διαλύθηκε από τον τρόμο που προκάλεσε το νέο της πιθανής επέκτασης της βουλγαρικής ζώνης κατοχής στην Κεντρική Μακεδονία.
Αναμένοντας την κατάρρευση των Ιταλών και την αλλαγή στρατοπέδου (κάτι που έγινε με τη συνθηκολόγηση της φασιστικής Ιταλίας στις 8 Σεπτεμβρίου 1943) οι Γερμανοί επεξεργάζονταν σενάρια για την παραχώρηση της Κεντρικής Μακεδονίας στους Βούλγαρους συμμάχους τους, καθώς δεν είχαν τις απαραίτητες δυνάμεις για να καλύψουν τα κενά που θα άφηνε η αποχώρηση του ιταλικού στρατού κατοχής από την Ελλάδα.
Το νέο της πιθανής εισόδου των Βουλγάρων στην Θεσσαλονίκη έθεσε σε συναγερμό το ελληνικό αντιστασιακό κίνημα. Στην Αθήνα το ΕΑΜ κήρυξε γενική απεργία και διαδήλωση για το πρωί της 22ας Ιουλίου 1943. Η διαδήλωση αυτή ήταν η μεγαλύτερη της Κατοχής. Ορίστηκαν τρία σημεία προσυγκεντρώσεων. Εργάτες και εμπορικοί υπάλληλοι μαζεύτηκαν στην Ομόνοια, οι δημόσιοι υπάλληλοι στην πλατεία του δημαρχείου Αθηνών και οι φοιτητές – μαθητές στην πλατεία Εξαρχείων. Η συνένωση των τριών αυτών διαδηλώσεων έγινε στις 11 το πρωί στη συμβολή των οδών Εμμανουήλ Μπενάκη και Πανεπιστημίου. Η διαδήλωση θα ανέβαινε την Πανεπιστημίου, θα έστριβε αριστερά στην Β. Σοφίας, με στόχο να φτάσει έξω από το κτίριο της βουλγαρικής πρεσβείας στην πλατεία Ρηγίλλης. Το κλίμα της ημέρας δίνει με τον δικό του μοναδικό τρόπο ο σπουδαίος Δημήτρης Ψαθάς:
«Μυρίζουν σήμερα πάλι μπαρούτι οι δρόμοι της Αθήνας. Είναι η μέρα των τρελών. Άγρια τα μέτρα. Γερμανικές περιπολίες σ’ όλους τους κεντρικούς δρόμους. Τ’ αυτόματα στον ώμο. Στις ταράτσες, στις γωνιές στημένα πολυβόλα. Ατμόσφαιρα τρόμου. Όλα τα μαγαζιά κλειστά.
– Θα γίνει το συλλαλητήριο;
– Με τέτοια μέτρα!…
– Σωστό. Ποιος θα τολμήσει;
Με τέτοια μέτρα, αλήθεια, ποιος θα τολμήσει να βγει στους δρόμους για συλλαλητήριο; Κι άξαφνα χύνεται στον αέρα ένας μακρινός αλαλαγμός. Πούθε έρχεται; Τι γίνεται; […] Είναι νέοι, άντρες, παιδιά, κορίτσια. Ένας χείμαρρος που όσο προχωρεί τόσο φουσκώνει […].
– Ζήτω η Ελλάδα!
– Κάτω οι Βούλγαροι!
Κοιτώ. Απάνω στον τηλεγραφικό στύλο έχουν σκαρφαλώσει δύο πιτσιρίκοι και βλέπουν τη θάλασσα που περνά με τις σημαίες και τα λάβαρα.
– Ρε, βλέπεις;
– Τι;
– Ρε, έβγαλε και τανκς η Χιτλερία!»
Όταν η κεφαλή της διαδήλωσης έφτασε στη συμβολή των οδών Πανεπιστημίου και Ομήρου, δέχτηκε τα πυρά από τα πολυβόλα δύο γερμανικών αρμάτων μάχης που είχαν δημιουργήσει ένα οδόφραγμα λίγο πριν το ύψος της Καθολικής Εκκλησίας. Οι διαδηλωτές έπεσαν στο οδόστρωμα νεκροί και τραυματίες, ενώ οι περισσότεροι σκόρπισαν στα γύρω στενά για να καλυφθούν. Ήταν η στιγμή που η 18χρονη ΕΠΟΝίτισσα από του Γκύζη, Παναγιώτα Σταθοπούλου, πήρε την ελληνική σημαία και άρχισε να τρέχει προς το άρμα. Ο Ψαθάς συνεχίζει:
«Και γίνεται τούτο το απίστευτο: Να προχωρά το μεγαθήριο με τα πολυβόλα του που ρίχνουν κάθε τόσο βροχή τις σφαίρες. Κι ίσα απάνω του να τρέχει μια κοπέλα δεκαοχτώ χρονών, με μόνο της όπλο στα χέρια την ελληνική σημαία. Ένα δευτερόλεπτο: Μετριέται η ψυχή με το κτήνος. Και το χτήνος, λυσσασμένο απ’ την αφοβία του κοριτσιού, της ρίχνει κατάστηθα τις σφαίρες. Σωριάζεται το κορίτσι εκεί μπροστά στο τανκ. Φρίκη».
Αμέσως, τη «σκυτάλη» των απίστευτών πράξεων της ημέρας εκείνης, πήρε στα χέρια της η 19χρονη ΕΠΟΝίτισσα Κούλα Λίλλη από την Κυψέλη. Μπροστά στα έκπληκτα μάτια Γερμανών και διαδηλωτών, η Λίλλη σκαρφάλωσε στο άρμα μάχης και με το παπούτσι της (κατά άλλους μ’ ένα κομμάτι ξύλο) χτύπησε τον Γερμανό που στεκόταν στον πυργίσκο του άρματος. Η Λίλλη, μετά από πυροβολισμό ή σπρώξιμο του Γερμανού, βρέθηκε στο οδόστρωμα. Το άρμα πέρασε από πάνω της, σκοτώνοντάς τη. Αργότερα η Σταθοπούλου και η Λίλλη, μεταφέρθηκαν νεκρές στο Α΄ Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Σύμφωνα με τις πράξεις θανάτου, η Σταθοπούλου έφερε πολλαπλά τραύματα από πυροβόλο όπλο στο κεφάλι, ενώ στην περίπτωση της Λίλλη, ως αιτία θανάτου αναφέρεται «σύνθλιψη αριστερής πλευράς».
Στις 22 Ιουλίου 1943 οι άοπλοι διαδηλωτές νίκησαν τους πάνοπλους κατακτητές. Η διαδήλωση αυτή ήταν ένας από τους λόγους που δεν οδήγησαν στην επέκταση της βουλγαρικής ζώνης κατοχής.
Από την έρευνά μου, έχω εντοπίσει τουλάχιστον 13 νεκρούς διαδηλωτές εκείνη τη μέρα. Δυστυχώς στο μνημείο που υπάρχει στο κτίριο της Τράπεζας της Ελλάδος, στη συμβολή των οδών Πανεπιστημίου και Ομήρου, αναφέρονται μόνο τρία ονόματα. Ελπίζω κάποτε ο Δήμος Αθηναίων να φτιάξει εκεί ένα μνημείο άξιο του αγώνα των ανθρώπων αυτών.
Φωτογραφία 1: διαδηλωτές της μέρας εκείνης, από το σπουδαίο φιλμ του Άγγελου Παπαναστασίου.
Φωτογραφία 2: τα γερμανικά άρματα μάχης στην Πανεπιστημίου.
Φωτογραφία 3: Γερμανοί στρατιώτες διαλύουν τους διαδηλωτές στην οδό Ομήρου
Τις φωτογραφίες 2 και 3 βρήκε σχετικά πρόσφατα στο ebay ο Γιώργος Σιούλας