NewsEdit Φόρο τιμής στον Ανδρέα Καρκαβίτσα «τον μεγάλο εκείνο πεζογράφο μας, ο οποίος μαζί με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και τον Γεώργιο Βιζυηνό συνθέτουν το τρίπτυχο των κυριότερων εκπροσώπων τουλάχιστον του ηθογραφικού διηγήματος στον τόπο μας» απέτισε ο τέως Πρόεδρος της Δημοκρατίας και Επίτιμος Καθηγητής της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ Προκόπιος Παυλόπουλος σε Διεθνές Συνέδριο που οργάνωσαν, στα Λεχαινά Ηλείας, ο Όμιλος Φίλων Δημοτικής Βιβλιοθήκης Λεχαινών, η Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας και ο Δήμος Ανδραβίδας-Κυλλήνης Ηλείας με θέμα: «Ο Ανδρέας Καρκαβίτσας και η εποχή του. Λογοτεχνία, Γλώσσα, Πολιτική».
«Βρίσκομαι μαζί σας για ν’ αποτίσουμε, από κοινού, ‘φόρο τιμής’ στον Ανδρέα Καρκαβίτσα και, ταυτοχρόνως, να υπερασπισθούμε την μνήμη του –η οποία, δυστυχώς, κινδυνεύει να «ξεθωριάσει» επικίνδυνα εξαιτίας μιας οιονεί αδιαφορίας για τους αυθεντικούς πνευματικούς μας ανθρώπους και της συνακόλουθης ‘προχωρημένης’ άγνοιας της διαχρονικής προσφοράς τους– όπως του αρμόζει» ανέφερε ανοίγοντας την ομιλία του ο κ. Παυλόπουλος.
Κάνοντας μία αποτίμηση του έργου του, ο τέως Πρόεδρος της Δημοκρατίας τόνισε πως «ο Ανδρέας Καρκαβίτσας χαρακτηρίζεται από τους λογοτεχνικούς κύκλους συνήθως ως κύριος εκπρόσωπος του ηθογραφικού διηγήματος αλλά και του νατουραλισμού στο πεδίο της πεζογραφίας μας».
«Για τους λόγους που θα εξηγήσω στην συνέχεια κάπως εκτενέστερα, «δανείζομαι» από τον ανυπέρβλητο Κωστή Παλαμά τους όρους ‘πραγματιστής’ και ‘ιδανιστής’ για να περιγράψω, πολύ συνοπτικά, την κορυφαία πεζογραφική συνεισφορά του Ανδρέα Καρκαβίτσα» ανέφερε, σημειώνοντας τα εξής:
Α. «Επιχειρώντας μια εξαιρετικά λακωνική – και γι’ αυτό εν πολλοίς, δυστυχώς, ελλειπτική ή και κάπως αυθαίρετη – περιγραφή του έργου του Ανδρέα Καρκαβίτσα οφείλω να ξεκινήσω από τα διηγήματά του εκείνα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στις ναυτικές του περιπλανήσεις. Θα έλεγα, με βάση τα προαναφερθέντα, στην ναυτική του «αειφυγία».
1. Όταν, μετά το 1891, υπηρετούσε ως γιατρός στο ατμόπλοιο ‘Αθήναι’ συγκέντρωσε τις σχετικές εμπειρίες του στο ταξιδιωτικό του ημερολόγιο, που τιτλοφόρησε ‘Σ’ Ανατολή και Δύση’. Το ημερολόγιο αυτό υπήρξε η «μήτρα», η οποία «γέννησε» την υπέροχη συλλογή των διηγημάτων του που εκδόθηκε με τον τίτλο ‘Λόγια της πλώρης’ (1899). Διηγήματα τα οποία, ευτυχώς, μεσ’ από τα διδακτικά βιβλία υπήρξαν ένα είδος ‘vade mecum’ των νεανικών μας χρόνων και, έτσι, επηρέασαν βαθιά τις πρώτες λογοτεχνικές μας γνώσεις και ‘ανησυχίες’. Και είναι κρίμα που η ως άνω παράδοση δεν συνεχίσθηκε με την ίδια ένταση για τις νεότερες γενιές, οι οποίες ως εκ τούτου έχουν ολοένα και λιγότερες παραστάσεις από τις «ρίζες» της δημοτικής γλώσσας μας – στην μετριοπαθή της εκδοχή, που απέρριψε τις ακρότητες – και της πεζογραφίας μας κατά το τέλος του 19ου ως τις αρχές του 20ού αιώνα.
2. Την stricto sensu ηθογραφία του Ανδρέα Καρκαβίτσα εκφράζουν και εκπροσωπούν ιδίως οι νουβέλες του. Κατ’ αρχάς ‘Ο ζητιάνος’ (1897), που βασίσθηκε στις εντυπώσεις του από τις άθλιες συνθήκες, τις οποίες βίωσε στο Μεσολόγγι κατά την διάρκεια της στρατιωτικής του θητείας. Προηγήθηκε η, κυριολεκτικώς εντυπωσιακή, ‘Λυγερή’ (1896), που κατά κάποιες μαρτυρίες εμπνεύσθηκε από τον άτυχο έρωτά του για την Ιολάνθη Βασιλειάδη. Μένω κάπως περισσότερο στον «Αρχαιολόγο», έργο που εκδόθηκε το 1904 και το οποίο μεταφράσθηκε στ’ αγγλικά από την Αμερικανίδα Ελληνίστρια Joanna Hanink και εκδόθηκε στην σειρά ‘Penguin Classics’, το 2021. Το έργο αυτό του Ανδρέα Καρκαβίτσα είναι η αφετηρία της ύστερης ενασχόλησής του με την συγγραφή διδακτικών βιβλίων, αναδεικνύοντας έτσι και την κλίση του να υπηρετήσει εμπράκτως την Νέα Γενιά, προκειμένου ν’ αποκτήσει τ’ απαιτούμενα εφόδια της Ελληνικής Παιδείας. Με λίγα λόγια, ‘Ο Αρχαιολόγος’ επιδιώκει, μ’ εξαιρετική διεισδυτικότητα και επιτυχία, την καλλιέργεια της σχέσης των Νεοελλήνων με το Αρχαίο Ελληνικό Πνεύμα και, συνακόλουθα, τον Αρχαίο Ελληνικό Πολιτισμό. Και αξίζει να σημειωθεί ότι ‘Ο Αρχαιολόγος’ καθόρισε όλα τα μετέπειτα, ως το τέλος της ζωής του, συγγραφικά βήματά του, όταν πλέον αφιερώθηκε στην συγγραφή σχολικών συγγραμμάτων, τα οποία ολοκλήρωσε με την συμπαράσταση του Επαμεινώνδα Παπαμιχαήλ.
Β. Επανέρχομαι στα πεζογραφικά χαρακτηριστικά του Ανδρέα Καρκαβίτσα, σύμφωνα με το όλο έργο του, και επαναλαμβάνω ότι: Χωρίς να μπορώ ν’ απορρίψω – πρωτίστως καθ’ ότι αναρμόδιος – τους χαρακτηρισμούς που του αποδόθηκαν ως ‘ηθογράφου’, κυριότερου εκπροσώπου του Ελληνικού νατουραλισμού», προτιμώ τους όρους του Κωστή Παλαμά οι οποίοι αναγνωρίζουν, με άκρως εύστοχο τρόπο, στον συγγραφέα Ανδρέα Καρκαβίτσα τις ιδιότητες του «πραγματιστή» και του «ιδανιστή». Ειδικότερα δε, καταφεύγοντας στις σκέψεις του ίδιου του Κωστή Παλαμά δίχως να τις αλλοιώνω – πώς θα μπορούσα και θα τολμούσα άλλωστε – αιτιολογώ συνοπτικώς αυτή την «δάνεια» επιλογή μου:
1. Ο Ανδρέας Καρκαβίτσας είναι «πραγματιστής», διότι αντλεί την πεζογραφική έμπνευσή του «από το ακένωτον μεταλλείον της γύρω του λαλούσης φύσεως, των ηθών, των εθίμων, των προλήψεων, των χαρακτήρων του Ελληνικού Λαού». Κοντολογίς, πάντα κατά τον Κωστή Παλαμά, ο Ανδρέας Καρκαβίτσας δεν στηρίχθηκε αποκλειστικώς στην φαντασία του κατά την συγγραφή του, αλλά «έσκυψε» με σεβασμό πάνω στα γραπτά και άγραφα μνημεία του Λαού μας.
2. Τέλος, ο Ανδρέας Καρκαβίτσας είναι «ιδανιστής», διότι γράφει χωρίς να «καθηλώνεται» στην πεζή πραγματικότητα της καθημερινότητας των «ηρώων» του. Αλλά, όλως αντιθέτως, με αφετηρία τις ιδιαιτερότητές τους «αίρεται», εν τέλει, στο ύψος του «ποιητικού παρελθόντος» και στις παρυφές του «ηρωικού». Και πάλι κατά τον Κωστή Παλαμά, ο Ανδρέας Καρκαβίτσας είναι και «ιδανιστής» επειδή συχνά πυκνά «οι ήρωες αυτού εξέρχονται των ορίων της πραγματικής ατμοσφαίρας η οποία τους περικυκλώνει, και απλοποιούνται και μεγαλύνονται και καθολικεύονται και εμφανίζονται τελειότεροι». Μέσα σε αυτό το «ιδανιστικό» πλαίσιο εντάσσεται και η έντονη, πολλές φορές, επικριτική στάση του Ανδρέα Καρκαβίτσα εναντίον του κρατικού μηχανισμού για έλλειψη στοιχειώδους κοινωνικής ευαισθησίας και αυταρχικές τάσεις κατά των πολιτών, σε ορισμένες φάσεις της ταραγμένης περιόδου ιδίως μετά το 1916».
«Περιποιεί μεγάλη τιμή η πρόσκλησή σας ν’ αποτίσουμε τον οφειλόμενο φόρο τιμής στον Ανδρέα Καρκαβίτσα εδώ, στην γενέτειρά του, τα Λεχαινά» συμπλήρωσε ο κ. Παυλόπουλος απευθυνόμενος στους διοργανωτές του συνεδρίου και έκλεισε την ομιλία του λέγοντας: « Σας ευχαριστώ θερμώς διότι, όπως οφείλω να σας ομολογήσω με μεγάλη συγκίνηση, μου δώσατε την ευκαιρία να γυρίσω πίσω στα χρόνια και να θυμηθώ τι οφείλω, ως άνθρωπος και ως Έλληνας, στην ανεκτίμητη ανάγνωση των διηγημάτων του Ανδρέα Καρκαβίτσα. Για παράδειγμα, τα ‘Λόγια της Πλώρης’ μένουν πάντα – και θα μένουν ως το τέλος της ζωής μου – ‘ούριος άνεμος’ στην ‘πλώρη’ της γενικότερης πνευματικής μου περισυλλογής, όσο αναπνέω. Και αυτό μην το θεωρήσετε υπερβολή, είναι μια αλήθεια που δεν αλλοιώνουν, ούτε κατ’ ελάχιστο, ‘επετειακές’ εξάρσεις. Όμως οφείλω να ολοκληρώσω τις σκέψεις μου προσπαθώντας να μοιρασθώ μαζί σας την μελαγχολία και τον προβληματισμό μου για την προοπτική της πνευματικής ανάτασης των παιδιών μας και των εγγονιών μας: Όσο αδειάζει το ‘δισάκι’ των πνευματικών τους εφοδίων από τα έργα του Ανδρέα Καρκαβίτσα, τόσο πιο ασθενείς γίνονται «οι ρίζες» των πνευματικών και πολιτιστικών τους καταβολών και των επέκεινα οριζόντων τους. Και κάπως έτσι, αγνοώντας και την πεζογραφική παρακαταθήκη του Ανδρέα Καρκαβίτσα, είναι βέβαιο πως ολοένα και λιγότερο τους γίνεται αντιληπτό το μεγαλείο της Ελληνικής Γλώσσας και της Ελληνικής Παιδείας, επέκεινα δε αυτού τούτου του Πολιτισμού μας».