Χρόνης Διαμαντόπουλος Από τις αρχές του 21ου αιώνα η ανθρωπότητα βιώνει ολοένα και πιο έντονα το κύμα της ψηφιακής αλλαγής που επιδρά δυναμικά σε κάθε τομέα δραστηριοποίησής της.
Του Παναγιώτη Κάπου
Η εξοικείωσή μας με έννοιες όπως: επαυξημένη και εικονική πραγματικότητα (augmented & virtual reality), ρομποτική, web 3.0, blockchain, διαδίκτυο των πραγμάτων (internet of things), προηγμένες τεχνικές ανάλυσης επί μεγάλου όγκου δεδομένων (big data) και τεχνητή νοημοσύνη (artificial intelligence) εντείνεται αφορώντας και επηρεάζοντας ολοένα και περισσότερους. Επιπρόσθετα, ποικίλες εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης έχουν εισέλθει στο καθημερινό λεξιλόγιό μας υποσχόμενες θεμελιώδεις αλλαγές σε κάθε τομέα της ζωής μας με ασαφείς συνέπειες σε ένα ευρύ πλαίσιο (κοινωνικό, εργασιακό, ηθικό, πολιτιστικό, οικονομικό, πολιτικό, νομικό κ.λπ.).
Γνωρίζουμε με σαφήνεια τι είναι η τεχνητή νοημοσύνη;
Σύμφωνα με τον ορισμό που παρατίθεται στον ιστότοπο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου[1] η τεχνητή νοημοσύνη, αναφέρεται στην ικανότητα μιας μηχανής να αναπαράγει τις γνωστικές λειτουργίες ενός ανθρώπου, όπως είναι η μάθηση, ο σχεδιασμός και η δημιουργικότητα. Η τεχνητή νοημοσύνη καθιστά τις μηχανές ικανές να «κατανοούν» το περιβάλλον τους, να επιλύουν προβλήματα και να δρουν προς την επίτευξη ενός συγκεκριμένου στόχου. Ο υπολογιστής λαμβάνει δεδομένα (ήδη έτοιμα ή συλλεγμένα μέσω αισθητήρων, π.χ. κάμερας), τα επεξεργάζεται και ανταποκρίνεται βάσει αυτών. Τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης είναι ικανά να προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους, σε ένα ορισμένο βαθμό, αναλύοντας τις συνέπειες προηγούμενων δράσεων και επιλύοντας προβλήματα με αυτονομία.
Πού, όμως εφαρμόζεται ήδη η τεχνητή νοημοσύνη;
Ενδεικτικά, η τεχνητή νοημοσύνη εφαρμόζεται σε ποικίλα πεδία όπως: διαδικτυακή αναζήτηση, διαδικτυακές αγορές και διαφήμιση, αυτόματες μεταφράσεις, υγεία, κυβερνοασφάλεια, καταπολέμηση της παραπληροφόρησης, υγεία, δημόσια διοίκηση και υπηρεσίες, τρόφιμα και γεωργία, μεταφορές, ανάπτυξη νέας γενιάς προϊόντων και υπηρεσιών, διαδικασίες λήψης αποφάσεων, δημιουργία πολιτιστικών προϊόντων και υπηρεσιών.
Στον αντίποδα, η εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης ενέχει σημαντικές προκλήσεις και απειλές για κάθε πεδίο της ανθρώπινης δραστηριότητας από τη στιγμή που μπορεί να αξιοποιηθεί με τρόπο που θέτει σε κίνδυνο δικαιώματα, ελευθερίες, ιδιωτικότητα, δημιουργικότητα. Ήδη εντοπίζονται[2] εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης που σχετίζονται με την αυτοματοποιημένη αναγνώριση ατόμων σε δημόσιους χώρους, στρατιωτική χρήση, παραπληροφόρηση, με θέματα αμφιβόλου ηθικής διάστασης, λ.χ. συνομιλία με νεκρούς, ενώ σημαντική είναι η διάσταση της παραβίασης των αρχών της ιδιωτικότητας, επίσης η εφαρμογή τεχνητής νοημοσύνης σχετίζεται με θέματα αδιαφάνειας στη χρήση αλγορίθμων, με τη συσσώρευση πληροφοριών, την απώλεια θέσεων εργασίας, τη χειραγώγηση και τις ολιγοπωλιακές πρακτικές κατά τον ανταγωνισμό των τεχνολογικών κολοσσών.
Επιπλέον, έντονες ανησυχίες εκφράζονται για το κίνδυνο απώλειας του ανθρώπινου ελέγχου στην εκπαίδευση, τη μηχανική δημιουργία έργων τέχνης και πολιτιστικών προϊόντων εν γένει, μια τάση «ανθρωπομορφοποίησης» ή «απανθρωποποίησης» της δημιουργικότητας που καθίσταται ολοένα και πιο εμφανής με την είσοδο στη δημόσια σφαίρα εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης όπως ChatGPT, Midjourney Nightcafe AI creator κ.λπ.
Από τις αλγοριθμικές ροές των μηχανών αναζήτησης και των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης που προτείνουν περιεχόμενο βαίνουμε ολοταχώς στη δημιουργία περιεχομένου από τις μηχανές και στον εξοβελισμό του ανθρώπινου παράγοντα με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη σκέψη, την κρίση, τη δημιουργικότητα, τη δημοκρατία, εντέλει την ελευθερία;
Αλήθεια, τι μας κάνει να πιστεύουμε ότι οι εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης θα παραχθούν με διαφάνεια και για τους σωστούς λόγους, θα χρησιμοποιηθούν από χρήστες με ηθικές αρχές ή από σωστά εκπαιδευμένους χρήστες; Οπωσδήποτε, πολλά από τα ζητήματα αυτά δεν είναι απότοκα του ψηφιακού περιβάλλοντος ούτε της τεχνητής νοημοσύνης, αλλά το ψηφιακό περιβάλλον λειτουργεί ως επιταχυντής και πολλαπλασιαστής τους ενισχύοντας την πολυπλοκότητά τους.
Σε συνέχεια των πολλών ερωτημάτων που αναδύονται, πόσο έτοιμοι είμαστε ως παγκόσμια κοινότητα, ως χώρα, ως πολίτες, ως χρήστες, ως νομοθέτες, ως καταναλωτές, ως δημιουργοί να κατανοήσουμε τις ραγδαίες αλλαγές, τις ωφέλειες, τις ευκαιρίες, τις προκλήσεις, τους κινδύνους και να ενσωματώσουμε τα νέα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης στο εκάστοτε πεδίο ενασχόλησής μας; Ποια είναι, εν γένει, η ψηφιακή μας ετοιμότητα σε μια εποχή ραγδαίων αλλαγών; Αρκεί, η πρόθεση για προσεκτική διαχείριση των τεχνολογιών τεχνητής νοημοσύνης (Ευρωβαρόμετρο, 2017, ΕΕ28) από τις ρυθμιστικές αρχές να αποτελέσει την ασφαλιστική δικλείδα, για να καταστούν η τεχνητή νοημοσύνη και οι εφαρμογές της εργαλεία που αυξάνουν τις ανθρώπινες ικανότητες και υπηρετούν τον άνθρωπο;
Αναμφισβήτητα, ο τρόπος που η πληροφορία και το περιεχόμενο δημιουργούνται, παράγονται, καταναλώνονται και μοιράζονται έχει αλλάξει δομικά στην ψηφιακή εποχή.
Οι Πολιτιστικοί και Δημιουργικοί Τομείς (Cultural Creative Sectors – CCS) και ειδικότερα οι Βιομηχανίες των Μέσων και Περιεχομένου (Media Content Industries-MCI), εταιρείες και μεμονωμένοι δημιουργοί, έχοντας την πληροφορία και το περιεχόμενο (κείμενο, εικόνα, ήχο, βίντεο κ.ο.κ.) ως βασικές κινητήριες δυνάμεις βρίσκονται στο επίκεντρο της ψηφιακής αλλαγής.
Με τη δυναμική είσοδο, μόλις πριν από λίγους μήνες, του εργαλείου τεχνητής νοημοσύνης ChatGPT σε συνδυασμό με τη ραγδαία χρήση εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης που εστιάζουν στην οπτική πληροφορία (λ.χ. Midjourney, Nightcafe AI creator κ.ά.) τοποθετούν τη δημιουργικότητα στον κυκλώνα της τεχνητής νοημοσύνης.
Τον Νοέμβριο του 2022, κυκλοφόρησε το εργαλείο τεχνητής νοημοσύνης ChatGPT και έχει ήδη αποκτήσει εκατομμύρια χρήστες ξεπερνώντας κάθε δημοφιλή πλατφόρμα σε χρόνους αποδοχής, αφού μέσα σε μόλις πέντε ημέρες είχε ήδη ξεπεράσει το ένα εκατομμύριο χρήστες. Για παράδειγμα, σύμφωνα με την εταιρεία Statista[3] το Instagram χρειάστηκε 2,5 μήνες από την πρώτη του εμφάνιση για να φτάσει το 1 εκ. χρήστες, το Spotify 5 μήνες, το Facebook 10 μήνες, ενώ το Netflix 3,5 χρόνια από την πρώτη του εμφάνιση το 1999, αναδεικνύοντας, εκτός των άλλων, τη ραγδαία διείσδυση του διαδικτύου μέσα σε όλα αυτά τα χρόνια.
Αλλά τι είναι ακριβώς το ChatGPT, το οποίο έφερε την τεχνητή νοημοσύνη με τρόπο άμεσο και πρακτικό μπροστά σε κάθε ενδιαφερόμενο χρήστη; Το εν λόγω chatbot μπορεί να παράγει κείμενο που μοιάζει να προέρχεται από άνθρωπο και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την παροχή οποιασδήποτε πληροφορίας μέχρι τη δημιουργία ενός λογοτεχνικού κειμένου, την επίλυση μαθηματικών προβλημάτων, τη συγγραφή κώδικα και την εκτέλεση μεταφράσεων.
Στο πλαίσιο του απλού αλλά και του ερευνητικού ενδιαφέροντος, ασχολήθηκα με κάποιες από τις εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης. Μέσα σε λίγα λεπτά από ποιητής, έγινα γραφίστας, σχεδιαστής κόμικ, σεναριογράφος, προγραμματιστής, στιχουργός και όλα αυτά με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης. Οπωσδήποτε, τα ελληνικά του ChatGPT χρήζουν βελτίωσης, όπως και η έμπνευση. Μπορεί να πάρει κάποια χρόνια, αλλά θα γράφει καλύτερα το ποίημα «Ιθάκη» από τον Καβάφη;
Πέρα από το επίπεδο της απλής χρήσης από το κοινό, δεν άργησε να εμφανιστεί και το πρώτο βιβλίο δημιουργημένο από την τεχνητή νοημοσύνη που κυκλοφόρησε κάτω από το όνομα του ανθρώπου που χρησιμοποίησε αυτά τα εργαλεία. Το παράδειγμα είναι ήδη εδώ, στον πραγματικό κόσμο, και αφορά παιδικό βιβλίο[4].
Ο Ammaar Reshi διευθυντής σχεδίασης προϊόντων, τον Δεκέμβριο χρησιμοποίησε το νέο chatbot της εταιρείας OpenAI, ChatGPT, για να γράψει το “Alice and Sparkle”, μια ιστορία για ένα κορίτσι με το όνομα Alice που θέλει να γνωρίσει τον κόσμο της τεχνολογίας μέσα από τον φίλο της, το ρομπότ Sparkle. Στη συνέχεια, αφού δημιουργήθηκε το κείμενο, χρησιμοποίησε το Midjourney, για να το εικονογραφήσει. Μέσα σε 72 ώρες, ο Reshi δημοσίευσε μόνος του το βιβλίο του στο ψηφιακό βιβλιοπωλείο της Amazon. Την επόμενη μέρα, εκδόθηκε το βιβλίο και στην έντυπη μορφή του. Τόσο απλά τόσο γρήγορα. Η συνέχεια του εγχειρήματος εξελίχθηκε στην αρένα των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης με θετικές αλλά και πολύ σκληρές κριτικές για το ηθικό μέρος της όλης δημιουργίας του βιβλίου. Μέσα από αυτό το παράδειγμα δημιουργίας ενός παιδικού βιβλίου χωρίς ουσιαστικά ανθρώπινη εργασία, προκύπτουν αναρίθμητα ερωτήματα που θα μας απασχολούν εφεξής.
Ενδεικτικά, αναφέρω τα πρώτα που έρχονται στο νου: πόσο ηθικό είναι να κυκλοφορήσει στην αγορά κάτω από το όνομα ενός ανθρώπου έργο που παρήχθη εξολοκλήρου από μηχανή; Μέχρι ποιο σημείο είναι ανεκτή η αρωγή τεχνητής νοημοσύνης σε ένα ανθρώπινο δημιούργημα; Ποιος ο ρόλος των συγγραφέων και εικονογράφων παιδικών βιβλίων, όταν κάποια στιγμή η συγγραφή / εικονογράφηση από ένα πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης θα έχει φθάσει – ή μήπως και ξεπεράσει τεχνικά– την ανθρώπινη δημιουργικότητα; Πώς θα μπορεί να ξεχωρίζει τα ανθρώπινα από τα μηχανικά χειρόγραφα ένας εκδοτικός οίκος; Είναι μια μορφή εκδημοκρατισμού της συγγραφής/δημιουργίας ή ένα είδος λογοκλοπής; Πόση καχυποψία θα υπάρχει για το ποιος είναι ο αληθινός δημιουργός ενός έργου; Χρειάζονται πλέον το ταλέντο, ο πνευματικός μόχθος, τα συναισθήματα, η φαντασία, οι ικανότητες, η κατάρτιση, οι σπουδές, για να λογίζεται κάποιος δημιουργός σε έναν τομέα ή όλα αυτά απορροφώνται και διοχετεύονται από μια μηχανή; Αρκεί κάποιος να αφιερώσει πολλές ώρες σε μια εφαρμογή τεχνητής νοημοσύνης, να βάλει τα κατάλληλα κριτήρια, να προσαρμόσει τις προτάσεις από την εφαρμογή, να δώσει κάτι από την ανθρώπινη νοημοσύνη του, ώστε να θεωρηθεί δημιουργός ή συν-δημιουργός μαζί με την εκάστοτε εφαρμογή; Είναι τελικά τόσο κακό να πάρει κάποιος έμπνευση από μια μηχανή τεχνητής νοημοσύνης ή το ζήτημα είναι πόσο υλικό από αυτό που θα παραχθεί εκεί εντέλει θα χρησιμοποιηθεί στο τελικό έργο; Πώς και ποιος μπορεί να το μετρήσει αυτό; Μήπως μια νέα δεξιότητα των δημιουργών είναι η έξυπνη / δημιουργική χρήση της εφαρμογής τεχνητής νοημοσύνης; Αποτελεί ή όχι μια νέα μορφή δημιουργικότητας; Ποιο υλικό και ποιους πραγματικούς δημιουργούς έχουν χρησιμοποιήσει οι εφαρμογές αυτές για την εκπαίδευση των μηχανών τεχνητής νοημοσύνης; Τι γίνεται με τα πνευματικά δικαιώματα, την αδειοδότηση, τα δικαιώματα εκμετάλλευσης των δημιουργών φυσικής νοημοσύνης;
Ανάλογα ερωτήματα μπορούν να αφορούν την παραγωγή μιας φοιτητικής εργασίας, ενός μουσικού άλμπουμ, ενός θεατρικού κειμένου, την υπόθεση ενός μυθιστορήματος, τη μετάφραση ενός κειμένου, τη συγγραφή μια είδησης, ενός άρθρου γνώμης, μιας κριτικής κ.ο.κ. Και στην περίπτωση αυτή, πολλά από τα παραπάνω ερωτήματα δεν είναι νέα, δεν αφορούν αποκλειστικά το ψηφιακό περιβάλλον της παραγωγής περιεχομένου και της δημιουργικότητας, αλλά υφίστανται και στον αναλογικό κόσμο (λ.χ. η περίπτωση των ghostwriters). Απλώς με τα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης όλα αυτά πολλαπλασιάζονται ταχύτατα, ευκολότερα, δεν γνωρίζουν χωροχρονικά όρια, αφορούν πολυμεσικό περιεχόμενο και δυνητικά τον καθένα μας.
Οι τεχνολογικές εξελίξεις αποτελούν διαχρονικό καταλύτη αλλαγής και στον κόσμο της δημιουργικότητας. Παρόλα αυτά, η χρησιμότητά τους ή μη διαμορφώνεται από μια σειρά παραγόντων σε συνάρτηση με τα εκάστοτε κοινωνικά, πολιτιστικά, οικονομικά, πολιτικά, νομικά συμφραζόμενα. Κατ’ αναλογία με τη θεώρηση της Eisenstein ότι η εφεύρεση της τυπογραφίας αποτέλεσε μια μη αναστρέψιμη διαδικασία, το ίδιο θα μπορούσε να ειπωθεί και για τις νέες ψηφιακές τεχνολογίες, οι οποίες οδηγούν με μη αναστρέψιμο τρόπο τον ανθρώπινο πολιτισμό σε θεμελιώδεις ανακατατάξεις, με την ελπίδα ότι αυτές εντέλει θα επιφέρουν ευημερία στους πολλούς και όχι μόνο σε τεχνολογικά και άλλα ολιγοπώλια.
Πιστεύω ακράδαντα ότι μια αμιγώς τεχνοκρατική κοινωνία είναι καταδικασμένη να αποτύχει, αν εγκαταλείπει τη βαθιά γνώση της ανθρώπινης υπόστασης που οι ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες αφειδώς παρέχουν. Η τεχνολογία από μόνη της δεν μπορεί να εγγυηθεί την πρόοδο και την ευημερία αγνοώντας τον ανθρωποκεντρικό προσανατολισμό και αυτό αφορά και την εισχώρηση της τεχνητής νοημοσύνης σε κάθε πτυχή της ζωής μας. Με άλλα λόγια, ο έλεγχος, η ευθύνη, η λογοδοσία, οι ηθικές αξίες παραμένουν ανοιχτά θέματα και στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης.
Οι ευκαιρίες, οι προκλήσεις και οι κίνδυνοι είναι μπροστά μας. Βρισκόμαστε ενώπιον ραγδαίων τεχνολογικών αλλαγών, σε μια μη αναστρέψιμη διαδικασία, όπου η ψηφιακή τεχνολογία διαμορφώνει τον ψηφιακό πολιτισμό, στον οποίο καλούμαστε να ζήσουμε. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι πρέπει να υποδεχόμαστε άκριτα τις νέες ψηφιακές τεχνολογίες, ούτε από την άλλη συλλήβδην να τις απορρίπτουμε. Δεν χρειάζεται να είμαστε ούτε τεχνολάτρες ούτε τεχνοφοβικοί, αλλά απλώς ανθρωποκεντρικοί.
Η ανθρώπινη δημιουργικότητα βρίσκεται στον κυκλώνα της τεχνητής νοημοσύνης, αναμένεται να βιώσει πολλαπλές αναταράξεις, αλλά δεν θα πρέπει να πάψουμε να πιστεύουμε ότι το περιεχόμενο δημιουργημένο από την ανθρώπινη νοημοσύνη έχει μέσα του ψυχή, κάτι που μόνο η «ανθρώπινη μηχανή φυσικής νοημοσύνης» διαθέτει.
Παναγιώτης Κάπος, Δρ. Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού, Πάντειο Πανεπιστήμιο
[1] https://www.europarl.europa.eu/news/el/headlines/society/20200827STO85804/ti-einai-i-techniti-noimosuni-kai-pos-chrisimopoieitai
[2]https://www.europarl.europa.eu/news/el/headlines/priorities/i-techniti-noimosuni-stin-ee/20201015STO89417/kanones-gia-tin-techniti-noimosuni-ti-thelei-to-ek
[3] https://www.statista.com/chart/29174/time-to-one-million-users/
[4]https://www.businessinsider.com/chatgpt-midjourney-ai-write-illustrate-childrens-book-one-weekend-alice-2023-1?fbclid=IwAR1mKAlwDsYhLD93slau8GxsCn9VViprbTwCAx3vcNKuousQpCSeCCDQffQ