NewsEdit Η κλιματική αλλαγή είναι διαρκώς παρούσα, πλέον όχι μόνο στην επιστημονική έρευνα αλλά και μέσα από τις χειροπιαστές, καθημερινές επιπτώσεις της. Είναι το μεγαλύτερο υπαρξιακό πρόβλημα στην ιστορία της ανθρωπότητας και αποτελεί κύριο τμήμα του δημόσιου διάλογο σε όλο τον πλανήτη.
Μίλτος Γκλέτσος*
Μία παλιά επιστημονική συζήτηση
Η σχετική επιστημονική έρευνα και συζήτηση έχει βέβαια ξεκινήσει πολύ νωρίτερα. Η περιγραφή του φαινομένου του θερμοκηπίου, και οι ποσοτικοποιημένες προβλέψεις για άνοδο της θερμοκρασίας λόγω της αύξησης του διοξειδίου του άνθρακα, έχουν γίνει ήδη από τον 19ο αιώνα, από τον Φουριέ, τον Αρρένιους και άλλους μεγάλους επιστήμονες. Σήμερα η άνοδος της μέσης θερμοκρασίας έχει ήδη ξεπεράσει τους +1,2οC (σε ορισμένες περιοχές αρκετά περισσότερο) σε σχέση με την προβιομηχανική περίοδο. Αίτια είναι η αύξηση της συγκέντρωσης του διοξειδίου του άνθρακα και άλλων αερίων του θερμοκηπίου κυρίως από την καύση ορυκτών καυσίμων, και σε μικρότερο βαθμό από την αποδάσωση και τη γεωργία και κτηνοτροφία. Το όριο πέρα από το οποίο οι περιπτώσεις γίνονται ακραίες και απρόβλεπτες σύμφωνα με τη διεθνή επιστημονική κοινότητα είναι +1,5οC. Με την παρούσα παραγωγή ρύπων, το όριο αυτό θα ξεπεραστεί σύντομα, ίσως και πριν το 2030.
Διαφορές στην ορολογία
Η ορολογία που χρησιμοποιείται έχει αλλάξει, καθώς αυξάνεται η επιστημονική γνώση αλλά και ταυτόχρονα μειώνονται τα χρονικά περιθώρια. Ήδη από το 1975 γίνεται αναφορά σε «υπερθέρμανση του πλανήτη». Από το 2000, χρησιμοποιείται ο όρος «κλιματική αλλαγή», καθώς η επίδραση της αύξησης της θερμοκρασίας στο κλίμα είναι πιο σύνθετη: περιλαμβάνει αλλαγές στην κυκλοφορία της ατμόσφαιρας, στις βροχοπτώσεις, στη συχνότητα των έντονων φαινομένων, και όχι απλώς αύξηση της μέσης θερμοκρασίας.
Από τα τέλη της δεκαετίας του 2010, ολοένα συχνότερα χρησιμοποιείται ο όρος «κλιματική κρίση», ο οποίος περιγράφει την κλιματική αλλαγή μαζί με τις επιπτώσεις της, και ταυτόχρονα υποδηλώνει την ανάγκη λήψης συγκεκριμένων μέτρων με πιεστικό χρονοδιάγραμμα. Μπορεί να ευαισθητοποιήσει περισσότερο το κοινό, και για αυτό χρησιμοποιείται συχνά από πολιτικούς, ακτιβιστές και μέσα ενημέρωσης, αλλά και από ολοένα περισσότερους επιστήμονες.
Επιπτώσεις σε άνθρωπο και φύση
Ενώ η επιστήμη της κλιματικής αλλαγής είναι πολύ σύνθετη, οι συνέπειες και οι επιπτώσεις της είναι πλέον ορατές στο ευρύ κοινό. Ο κατάλογος είναι μακρύς: επιπτώσεις στο κλίμα και στον καιρό, στη χέρσο και στη θάλασσα, στα δάση και σε άλλα οικοσυστήματα, άνοδος της στάθμης θαλασσών, μείωση πόσιμου νερού, εξάπλωση ξενικών ειδών, παθογόνων ή και ασθενειών. Επίσης, κάποιες αλλαγές θα προκαλέσουν στο μέλλον δευτερογενώς άλλες αλυσιδωτές επιπτώσεις, τόσο στο φυσικό περιβάλλον όσο και στις κοινωνίες.
Άνοδος της στάθμης
Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας που προβλέπεται για τις επόμενες δεκαετίες είναι μία από τις πιο συζητημένες επιπτώσεις, καθώς θα έχει δραματικές επιδράσεις στις παράκτιες ζώνες, τόσο στα οικοσυστήματα όσο και στις ανθρώπινες κοινωνίες. Η άνοδος της στάθμης δεν μοιάζει να είναι ακόμα τόσο εμφανής. Και όμως, ήδη από το 1900, δηλαδή σε περίπου 120 χρόνια, έχει ανέβει κατά 15-25cm. Αυτό αντιστοιχεί σε ένα ρυθμό ανόδου 1-2mm/έτος κατά μέσο όρο. Επιπλέον, αξίζει να σημειωθεί ο ρυθμός αυτός επιταχύνεται διαρκώς, και μόνο την τελευταία δεκαετία έφτασε να είναι 4,6mm/έτος σύμφωνα με στοιχεία του 2023 από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Μετεωρολογίας για την παγκόσμια μέση στάθμη (Global mean sea level – GMSL).
Ένα άλλο καίριο στοιχείο είναι η μεγάλη χρονική υστέρηση που παρουσιάζει η άνοδος της στάθμης των θαλασσών: ακόμα κι αν σταματήσει τώρα οποιοδήποτε αύξηση της θερμοκρασίας, η στάθμη θα εξακολουθήσει να ανυψώνεται μέχρι το 2050, καθώς θα μεγαλώνει ο όγκος των ωκεανών λόγω θερμικής διαστολής, και εισροής νέου νερού λόγω της τήξης παγετώνων και παγοκαλυμμάτων.
Η κατάσταση σε Μεσόγειο και Ελλάδα
Η άνοδος της στάθμης δεν είναι ομοιογενής, αφού επηρεάζεται από τη μορφολογία, την τεκτονική, την ατμοσφαιρική πίεση, την αλατότητα, τις παλίρροιες κ.ά. Για παράδειγμα, το διάστημα 1960-1990 η στάθμη στη Μεσόγειο παρουσίασε σταθερότητα ή ακόμα και μικρή πτώση, λόγω παρατεταμένων υψηλών βαρομετρικών πιέσεων στην περιοχή. Αλλά από το 1990 και μετά έχει αρχίσει άνοδος, με επιταχυνόμενο ρυθμό που κυμαίνονται από 2mm/έτος για Ιόνιο και Κρήτη, μέχρι 4mm/έτος για Αιγαίο και Ανατολική Μεσόγειο, όπως έχουν δείξει γεωφυσικές μελέτες με σταθμούς μέτρησης σε Αλεξάνδρεια, Μασσαλία, Τεργέστη, Χαλκίδα κ.ά.
Η επιστημονική έρευνα (μετεωρολογική, γεωφυσική, ωκεανογραφική) αναδεικνύει τις πρακτικές συνέπειες που θα έχει η άνοδος της στάθμης που, ανάλογα με τα σενάρια, μπορεί να κυμανθεί από 25-100cm μέχρι το τέλος του αιώνα. Η διάβρωση των ακτών, οι πλημμύρες, η υφαλμύρωση ή αλάτωση των υδάτων, και η συνεπακόλουθες πιέσεις στα παράκτια οικοσυστήματα, είναι μερικές από αυτές, Εκτός από τα παράλια οικοσυστήματα, μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού και σημαντικές ανθρώπινες δραστηριότητες είναι συγκεντρωμένες σε παράκτιες ζώνες χαμηλού υψομέτρου, συνεπώς είναι υπαρκτός ο κίνδυνος εκτοπισμού εκατομμυρίων ανθρώπων, απώλειας γεωργικής γης, και σημαντικών προβλημάτων στη διατροφική ασφάλεια και τη επάρκεια πόσιμου νερού.
Δελταϊκές περιοχές και νησιά της Ελλάδας
Σε δελταϊκές περιοχές της Ελλάδας, δηλαδή σε εκβολές ποταμών με υψηλή επικινδυνότητα, έχει υπολογιστεί ότι για σενάριο ανόδου 0,50μ η υποχώρηση της ακτογραμμής θα είναι 30-2.750μ, και για σενάριο 1,00μ η ακτογραμμή μπορεί να βρεθεί 400-6.500μ πιο μέσα, σύμφωνα με έκθεση της Τράπεζας της Ελλάδας (Παπανικολάου et al 2011). Για τα νησιά της Ελλάδας, παρότι γενικά έχουν υψηλότερες και σταθερότερες ακτές από ότι οι δελταϊκές περιοχές, άρα και μικρότερη τρωτότητα, υπάρχει κίνδυνος διάβρωσης, που λόγω ακριβώς της μεγάλης ακτογραμμής, τελικά μπορεί να απειλήσει εκατοντάδες χιλιόμετρα ακτών, φτάνοντας κατά μέσο όρο το 25% της ακτογραμμής σύμφωνα με την ίδια έκθεση.
Αντί για αδράνεια, κλιματική δράση και προσαρμογή
Ενώ η επιστημονική έρευνα και η καταγραφή της ανόδου συνεχίζεται και ο κατάλογος των επιπτώσεων φαίνεται μεγάλος, η απογοήτευση και, συχνά, ο κορεσμός της κοινής γνώμης από την αρνητική πληροφορία δεν πρέπει να μας οδηγεί σε αδράνεια. Στην Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης ο κρίσιμος στόχος για τον οποίο αγωνιζόμαστε είναι η ενημέρωση, η ευαισθητοποίηση και η εκπαίδευση σε όλες τις ηλικίες για αλλαγή προτύπων και στάσης ζωής σε ατομικό επίπεδο. Η ενήμερη και εκπαιδευμένη κοινωνία μπορεί, με τη σειρά της, να απαιτήσει και να πιέσει για την εφαρμογή των απαραίτητων πολιτικών από τις κυβερνήσεις και την παγκόσμια κοινότητα,.
Η προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή δημιουργεί μεγάλες ανάγκες θεωρητικής και, κυρίως, εφαρμοσμένης έρευνας, αλλά και δραστικών και τολμηρών πολιτικών και θεσμικών μεταρρυθμίσεων.
Λύσεις βασισμένες στην φύση – εφαρμόζονται στην Ελλάδα;
Η Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης πιστεύει ότι οι λύσεις βασισμένες στη φύση (nature-based solutions) είναι ένα πολύ σημαντικό όπλο στη μάχη της κλιματικής αλλαγής. Έχουν όμως εφαρμογή στην Ελλάδα; Η απάντηση είναι μάλλον όχι, καθώς βλέπουμε ότι σε πολλές περιοχές της χώρας ακόμα σχεδιάζονται, χρηματοδοτούνται και υλοποιούνται έργα και πολιτικές που προκρίνουν βαριές, γκρίζες υποδομές με σημαντικές επιπτώσεις στη φύση αντί για λύσεις που θα αξιοποιήσουν τις υπηρεσίες που παρέχουν τα ίδια τα οικοσυστήματα. Και πολύ συχνά, με πρόσχημα την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης.
Για παράδειγμα, μία σειρά από ποτάμια και ρέματα με τις εκβολές τους, στην Αττική και αλλού, υπόκεινται σε έργα ευθυγράμμισης ή εγκιβωτισμού με τσιμέντο και συρματοκιβώτια, ενώ υπάρχουν φυσικές λύσεις που θα παρέχουν αντιπλημμυρική προστασία και ανθεκτικότητα, προστατεύοντας ταυτόχρονα τις εκβολές, τη βιοποικιλότητα, την παρόχθια βλάστηση και τα πλημμυρικά πεδία των ποταμών.
Παράκτιες αναπλάσεις στο Σαρωνικό και αλλού έχουν προτεραιοποιήσει βαριά λιμενικά έργα, ενώ πρέπει να λαμβάνουν υπόψη και την προστασία των λιγοστών παράκτιων οικοσυστήματων που απομένουν, καθώς τα τελευταία πέρα από την αυταξία τους μπορούν επίσης να προστατεύσουν τις ίδιες τις ακτές από την διάβρωση.
Γίνονται επίσης συζητήσεις για χωροθέτηση εγκαταστάσεων κοντά ή μέσα σε υγρότοπους χαμηλού υψομέτρου δίπλα στην θάλασσα, όπως για παράδειγμα στον Θερμαϊκό, που έχουν χαρακτηριστεί Ζώνες Δυνητικά Υψηλού Κινδύνου Πλημμύρας. Αναρωτιέται κανείς πού θα βρεθούν όλα αυτά τα έργα στο πολύ πιθανό σενάριο ανόδου της στάθμης της θάλασσας – ίσως σε λίγες μόλις δεκαετίες.
Μαζί με τα οικοσυστήματα και όχι εναντίον τους
Το στοίχημα επομένως της προσαρμογής και της ανθεκτικότητας, τόσο των κοινωνιών όσο και των οικοσυστημάτων, βρίσκεται μπροστά μας. Για να κερδηθεί, πρέπει να γίνει κατανοητό τόσο από τους πολίτες, όσο και, κυρίως, από αυτούς που αποφασίζουν, ότι τα οικοσυστήματα και η βιοποικιλότητα είναι σύμμαχός μας στη δύσκολη αυτή μάχη, και πρέπει να κινηθούμε μαζί τους και όχι εναντίον τους.
*υπεύθυνος των θεμάτων φύσης της Ελληνικής Εταιρίας Προστασίας της Φύσης (ΕΕΠΦ)