Newsroom Team Θα ήθελα να σταθώ προς στιγμήν στην επαναλαμβανόμενη στους δύσκολους καιρούς που διερχόμαστε έννοια της αλληλεγγύης.
του Νίκου Τζαβάρα*
Στους αρχαϊκούς χρόνους, η ανάδειξή της ανάμεσα στα μέλη των πρωτόγονων κοινωνιών έπαιρνε τον χαρακτήρα μιας άμεσης, αυτονόητης συσπείρωσης τους όταν ο εξωτερικός κίνδυνος, η εξωτερική αδυσώπητη απειλή της φύσης συνυφαίνονταν με τον εσωτερικό τεράστιο φόβο του ατομικού αφανισμού. Κατά την άποψη του Φρόυντ η δεύτερη πραγματικότητα προϋπήρχε – και προϋπάρχει – της πρώτης ώστε να εξηγηθεί ο πανικός ως κάτι που έχει βιωθεί εξαρχής από τον άνθρωπο όταν το βρέφος εκτίθεται στη μητρική εγκατάλειψη. Φαίνεται πως οι μορφές του πανικού και της συνοδευτικής αλληλεγγύης είχαν τουλάχιστον τρεις διαστάσεις: κατ’ αρχήν την ενίσχυση της κοινωνικής ταυτότητας και συνεργασίας, την υπέρβαση της επιθετικότητας ανάμεσα στους προσερχόμενους που επεδείκνυαν τη βούληση αρωγής και, την διαφοροποιημένη επικράτηση της γλωσσικής επικοινωνίας που υπαγορευόταν από την ανάγκη της αντικατάστασης του «γρυλίσματος» των ανθρωποειδών από τις πρώτες λέξεις έκκλησης προς τους άλλους.
Ο άνθρωπος, διαμέσου της αλληλεγγύης ανακάλυπτε με μεγάλο κόπο την αδήριτη- οριστική σε σχέση με την ένταξη της στον πολιτισμό, υποχρέωση να εξηγήσει και να αντιμετωπίσει συλλογικά τα φυσικά φαινόμενα. Παράλληλα, όμως, η αδυναμία, η ανεπάρκεια του εκκολαπτόμενου «επιστημονικού» του ορθολογισμού θα τον οδηγούσε στην εκδοχή θεϊκών, υπερβατικών παρεμβάσεων, υπεύθυνων για την υπόστασή της φύσης και της μοίρας του. Προφανώς, ο τρόμος του ευάλωτου ανθρώπου δύσκολα οδήγησε, όπως συμβαίνει και στην εποχή μας, στην τραγική συμφιλίωση με τον Ορθό Λόγο ως τον υπεύθυνο για την κατανόηση ενός μόνιμα ανελέητου κόσμου. Οι προκαταλήψεις, οι συνωμοσιολογίες, η ιδεολογικοποίηση της θρησκείας, οι πολιτικές παρεμβολές συγκροτούν την διαρκή αμφισβήτησή του.
Ωστόσο, όλες αυτές οι εκφάνσεις της ανθρώπινης υπαρξιακής αβεβαιότητας, του Φόβου, δεν πρέπει να καταγγέλλονται με τη ριζοσπαστική αφέλεια μιας μορφής διαφωτισμού. Γιατί, όπως συνήθιζε να λέει ένας σημαντικός φιλόσοφος, ένα από τα λάθη μιας μερίδας της σύγχρονης διανόησης υποτίμησε την ερμηνευτική αξία των προκαταλήψεων και εν γένει της παρανοϊκής ετοιμότητας του παραπαίοντος, απειλούμενου από τη δυσπρόσιτη πολυπλοκότητα του εξωτερικού κόσμου, ατόμου.
Επανερχόμενος στο πλαίσιο αυτής της σύντομης αναφοράς στον Φρόυντ θέλω να υπενθυμίσω την άποψή του για την καταγραφή στη μνήμη της ανθρωπότητας εκείνης της αλληλεγγύης που διατηρείται και αυθόρμητα εκδηλώνεται προς τους δοκιμαζόμενους από φυσικές καταστροφές. Μία υπέρβαση, όπως ισχυρίζεται, που σημειώνεται εντός του εύθραυστου πολιτισμού μας καθώς οι ανθρώπινες ενορμήσεις στρέφονται κατά των δομών και θεσμών του και το συγκινησιακό καθεστώς όλων διατρέχεται από τη «δυσφορία εντός του πολιτισμού».
Μία τοποθέτησή του που, εξαιτίας της πανδημίας, ανταποκρίνεται στη σημερινή μας δοκιμασία αλληλεγγύης: «Είναι μία από τις λιγοστές εντυπώσεις που χαροποιούν και δρουν ανυψωτικά που μπορεί να έχει κανείς από την ανθρωπότητα όταν λησμονεί εν όψει μιας σφοδρής καταστροφής τού αποσυντιθέμενου πολιτισμού όλες τις εσωτερικές δυσκολίες της και εχθρότητες και θυμάται το μεγάλο κοινό καθήκον, τη συντήρησή της κατά της μεγάλης υπεροχής της φύσης».
Και θαρρώ πως αυτή τη φορά το πετύχαμε.
*ο Nίκος Τζαβάρας είναι ψυχίατρος-ψυχαναλυτής