Newsroom Team Δύο Γερμανοί ζωγράφοι, ο ένας αυτοδίδακτος και ο άλλος εξειδικευμένος στην απεικόνιση πολεμικών σκηνών, υπήρξαν κεντρικά πρόσωπα της αφήγησης του Αγώνα των Ελλήνων για την Ανεξαρτησία.
Ο Καρλ φον Κράτσαϊζεν και o Πέτερ φον Ες γνώρισαν τους πρωταγωνιστές του 1821, έζησαν από κοντά τις ιστορικές μάχες και τα γεγονότα και με σχεδιαστική δεξιοτεχνία τα οπτικοποίησαν για τις επόμενες γενιές. Μάλιστα, όταν προσωπογραφούσαν τους αγωνιστές, τους ζητούσαν να υπογράψουν οι ίδιοι τη μορφή τους, ως ένα είδος αυθεντικότητας της αναπαράστασης και της μορφής και του έργου.
Μέσα στα έργα τους, οι σκηνές μεγάλων ιστορικών μαχών «συναντούν» καλλιτεχνικά στοιχεία πρώιμου ρομαντισμού και της Αναγέννησης. Ο Αναγνωσταράς νικά τους Τούρκους στο Βαλτέτσι, ο Ρήγας περιστοιχισμένος από Έλληνες παίζει ταμπουρά και τραγουδά τον Θούριο, ο Κανάρης πυρπολεί την τουρκική ναυαρχίδα στη Χίο, ο Υψηλάντης υπερασπίζεται το Άργος κι ο Πλαπούτας τα Δερβενάκια, οι Έλληνες πολιορκούν τη Μονεμβασιά, η Ναυμαχία του Ναβαρίνου παρουσιάζεται σε εκδοχή ημέρας και νύχτας. Η Μπουμπουλίνα, ο Μιαούλης, ο Κανάρης, ο Μακρυγιάννης, ο Αλ. Μαυροκορδάτος, ο Γ. Μαυρομιχάλης, ο Κοραής, ο Λόρδος Βύρων, ο Παπαφλέσσας, αποκτούν μορφή, αυτή που μέσα από τα σχολικά βιβλία έγινε εθνικό αφήγημα, εξελίχθηκε σε συλλογική μνήμη.
«Πολεμικοί …φωτορεπόρτερ με μολύβι και πινέλο»
Μία μεγάλη συλλογή από πρωτότυπες ελαιογραφίες, σχέδια, χαρακτικά και άλλα αντικείμενα που αναφέρονται στον αγώνα του 1821 διαθέτει η Βιβλιοθήκη Κέντρο Πληροφόρησης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΒΚΠ-ΑΠΘ) στην «Κιβωτό της μνήμης του Ελληνισμού», την «Τρικόγλειο Βιβλιοθήκη», όπως ο ίδιος ο δωρητής της, ο Αιγυπτιώτης έμπορος και μανιώδης συλλέκτης Ιωάννης Τρικόγλου, την ονόμασε, όταν το 1963 δώρισε στο πανεπιστήμιο 2000 έργα τέχνης και 14.000 τίτλους βιβλίων.
Η Επιτροπή ΑΠΘ για το 1821 επέλεξε από τη μοναδική συλλογή 56 αντιπροσωπευτικά έργα -λιθογραφίες, επιζωγραφισμένες λιθογραφίες και χαρακτικά, τα περισσότερα των Ες και Κράτσαϊζεν- και σε συνεργασία με την ΒΚΠ-ΑΠΘ και το Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών τα παρουσιάζει στον δεύτερο όροφο του Τελλογλείου, σε μία έκθεση υπό τον τίτλο «Σύμβολα της Επανάστασης του 1821», την οποία θα εγκαινιάσει απόψε ο πρύτανης του Ιδρύματος, καθ. Νίκος Παπαϊωάννου.
«Ο αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία δημιούργησε ενδιαφέρον στους καλλιτεχνικούς κύκλους της Ευρώπης, ήδη από το ξεκίνημά του. Βρισκόμαστε στην πρώτη φάση του ρομαντισμού και ο τύπος του επαναστάτη και μάλιστα από μια ξένη περιοχή έχει ιδιαίτερη γοητεία. Έτσι από πολύ νωρίς οι Ευρωπαίοι δημιουργοί ασχολήθηκαν με την Ελλάδα και τον ξεσηκωμό, τόσο μέσα από τη ζωγραφική όσο και μέσα από άλλες τέχνες όπως η ποίηση –χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Λόρδου Μπάιρον», δήλωσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η προϊσταμένη διεύθυνσης της ΒΚΠ-ΑΠΘ, Κατερίνα Νάστα για τα έργα που παρουσιάζονται στο Τελλόγλειο.
Κολακευτικές ή μη, με διάθεση εξιδανίκευσης ή χωρίς, είναι αυτές οι αποτυπώσεις και αναπαραστάσεις των ηρωικών στιγμών της Παλιγγενεσίας, που καθιερώθηκαν ως ιστορικά τεκμήρια, καθώς την εποχή εκείνη φωτογραφικός φακός δεν υπήρχε να απαθανατίσει στιγμές και πρωταγωνιστές.
«Η Ελληνική Επανάσταση προηγήθηκε της εφεύρεσης του φωτογραφικού φακού. Όμως έχει αποτυπωθεί βαθιά στη συλλογική μνήμη μέσα από λιθογραφίες και ελαιογραφίες, ασχέτως της πιστότητας της απεικόνισης», δήλωσε ο πρόεδρος της Επιτροπής ΑΠΘ για το 1821, καθηγητής Ιστορίας Βασίλης Γούναρης, παρατηρώντας ότι «προσωπογραφίες ηρώων, αναπαραστάσεις μαχών και ναυμαχιών καθιερώθηκαν ως σύμβολα του Αγώνα, χάρη στη δύναμη της τυπογραφίας» και «εξοικειωθήκαμε μαζί τους μέσα από τα σχολικά βιβλία και τις αφίσες στους τοίχους των αιθουσών διδασκαλίας, των δημοσίων υπηρεσιών και των στρατώνων» και έτσι «από φανταστικές και εξιδανικευμένες καλλιτεχνικές συλλήψεις μεταγενέστερων δεκαετιών μετατράπηκαν σε αποδεκτά ιστορικά τεκμήρια».
Οι προσωπογραφίες των σύγχρονων με τα γεγονότα καλλιτεχνών, όπως ο Πέτερ φον Ες και ο Καρλ φον Κράτσαϊζεν, αξιοποιήθηκαν στη συνέχεια από τους ελαιογράφους του β΄ μισού του 19ου αιώνα, οι οποίοι τυποποίησαν τις ηρωικές στιγμές της Παλιγγενεσίας. «Επρόκειτο για επιλεκτική διαδικασία», σύμφωνα με τον κ. Γούναρη, καθώς «οι περισσότερο κολακευτικές αναπαραστάσεις αλλά και όσες επιβεβαίωναν το εθνικό αφήγημα επιβίωσαν ευκολότερα από τις πιστότερες, ενώ οι επιχρωματισμένες έγιναν δημοφιλέστερες από τις ασπρόμαυρες πρωτότυπες».
«Ποιοι ήταν οι ζωγράφοι του 1821»
Ο Πέτερ φον Ες (1792-1871) ήταν Γερμανός χαράκτης και ζωγράφος, ειδικευμένος στην απεικόνιση πολεμικών σκηνών. Κατ’ ανάθεση του βασιλιά Λουδοβίκου Α΄ της Βαυαρίας ήρθε στην Ελλάδα, μαζί με τη συνοδεία του Βασιλιά Όθωνα της Ελλάδος, για να φιλοτεχνήσει ήρωες και σκηνές της Ελληνικής Επανάστασης. Παρήγαγε συνολικά 39 σχέδια, τα οποία εν συνεχεία αναπαρήχθησαν σε επιχρωματισμένες λιθογραφίες. Ρωμαλέα σύζευξη ρομαντικής προδιάθεσης και ρεαλιστικής αναπαράστασης, 31 από τις λιθογραφίες παρουσιάζονται στην Έκθεση.
Ο Καρλ φον Κράτσαϊζεν(1794-1878) ήταν Γερμανός στρατιωτικός, αυτοδίδακτος ζωγράφος και φιλέλληνας. Υπηρέτησε στον στρατό του βασιλείου της Βαυαρίας και έλαβε μέρος ως εθελοντής στον πόλεμο της Ελληνικής Ανεξαρτησίας υπό τις διαταγές του (επίσης ζωγράφου) βαρώνου von Heideck (1826-27). Στο διάστημα της παραμονής του στην Ελλάδα συνάντησε πολλούς αγωνιστές και φιλέλληνες. Φιλοτέχνησε συνολικά 21 πορτρέτα αγωνιστών της Επανάστασης, φροντίζοντας μάλιστα να τα υπογράψουν, όπου ήταν δυνατό, οι ίδιοι. Στην Έκθεση παρουσιάζονται 7 λιθογραφίες από τα έργα αυτά. Η πρωτότυπη συλλογή τους, κτήμα του Ελληνικού Δημοσίου από το 1926, βρίσκεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο στην Αθήνα.
«Οι τρεις ενότητες της έκθεσης»
Στην έκθεση, που αποτελείται από τρεις ενότητες, παρουσιάζονται χαρακτικά των Πέτερ φον Ες και ο Καρλ φον Κράτσαϊζεν και κάποια μεμονωμένα έργα σημαντικών καλλιτεχνών όπως ο Ονορέ Ντωμιέ (Honore Daumier), o Άνταμ Φρίντελ (Adam Friedel), o Ντισοσλσουά (Dusaulchoy) και o Χάνφσταενγκλ (Hanfstaengl).
Η πρώτη ενότητα περιλαμβάνει 32 έργα του Πέτερ φον Ες. Περιγράφεται η «Αναγέννηση της Ελλάδας» από τον Ρήγα Φεραίο μέχρι την άφιξη του Όθωνα. Στην απεικόνιση των σκηνών των μαχών συνδυάζει στοιχεία του πρώιμου ρομαντισμού αλλά και της Αναγέννησης.
«Γεννημένος στο Ντίσελντορφ, ο Ες ταξίδεψε το 1833 με τον Όθωνα στην Ελλάδα. Στόχος του ταξιδιού η δημιουργία 39 έργων με τίτλο “Εικόνες από την Ελληνική Επανάσταση”. Τα έργα τοποθετήθηκαν στο Χοφγκάρντεν του Μονάχου αλλά δυστυχώς καταστράφηκαν κατά τον Β παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1835 όμως ο Ες τύπωσε τα έργα σε λεύκωμα με λυτά χαρακτικά -ασπρόμαυρα- και λίγα χρόνια αργότερα το 1845 σε έγχρωμα, τα οποία είναι και αυτά που παρουσιάζονται στην έκθεση», δήλωσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Δρ. Ιστορίας της Τέχνης στο γραφείο ψηφιοποίησης της ΒΚΠ-ΑΠΘ, Αντώνης Σαραγιώτης.
Η δεύτερη ενότητα περιλαμβάνει 7 προσωπογραφίες του Καρλ φον Κράτσαϊζεν. «Στρατιωτικός και αυτοδίδακτος ζωγράφος Κράτσαϊζεν ήρθε στην Ελλάδα, πολέμησε στο πλευρό των Ελλήνων, γνώρισε τις περισσότερες εμβληματικές μορφές του Αγώνα τις ζωγράφισε και μάλιστα ζήτησε από τους περισσότερους να υπογράφουν και τα σχέδια», προσθέτει ο κ. Σαραγιώτης. Τα 7 από τα 19 χαρακτικά πορτρέτα του Κράτσαϊζεν παρουσιάζονται στο Τελλόγλειο, στη δεύτερη έγχρωμη εκδοχή τους.
Στην τρίτη ενότητα παρουσιάζονται έργα κυρίως Γάλλων καλλιτεχνών πιο στιλιζαρισμένα από αυτά των Γερμανών όπως οι δυο σκηνές του Cheyere, το πορτρέτο του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου από τον σημαντικότερο ίσως Γάλλο χαράκτη του 19ου αιώνα του Honore Daumier, το πορτρέτο της Μπουμπουλίνας από τον Ντισολσουά, μαθητή του Ναβιντ. «Έχουμε επίσης το κλασικό πορτρέτο του Παπαφλέσσα από το Δανό Adam Friedel αλλά και μια ζωγραφική μεταφορά του σχεδίου για τον Κανάρη του Φρίτελ από άγνωστο καλλιτέχνη του 19ου αιώνα. Σπανιότατο το έργο του Hanfstaengl για το θάνατο του Μπότσαρη βασισμένο στο ζωγραφικό έργο του Λιπαρίνι, με κείμενο στα Ουγγρικά. Θέλω να σταθώ επίσης στο μικρό χαρακτικό του Αρμένιου χαράκτη Αραμ Μπερμπεριαν-που έμενε στο Κάιρο, για τον Μπάιρον το οποίο μάλλον δημιουργήθηκε κατά παραγγελία του ίδιου του Τρικόγλου», αναφέρει ο κ. Σαραγιώτης.
Η έκθεση ολοκληρώνεται με δύο σκηνές της Ναυμαχίας του Ναυαρίνου, μια που απεικονίζει το γεγονός κατά τη διάρκεια της μέρας και μια κατά τη διάρκεια της νύχτας. Η πρώτη είναι του Theofilus, ενώ η δεύτερη ανήκει σε άγνωστο καλλιτέχνη της εποχής.
Η Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης του ΑΠΘ συμμετέχει σε πολλές εκδηλώσεις στην Ελλάδα με διάφορους φορείς, άμεσα συνυφασμένες με την επέτειο των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821, με υλικό που προέρχεται από την περίφημη «Τρικόγλειο Βιβλιοθήκη»
«Με τακτοποιημένο το ποικίλου περιεχομένου προσωπικό αρχείο του Ιωάννη Τρικόγλου, με ψηφιοποιημένο τον κατάλογο και πολλά αντικείμενα της συλλογής, η Τρικόγλειος Βιβλιοθήκη περιλαμβάνει 14.012 τόμους βιβλίων, που αντιστοιχούν σε 10.783 ελληνικούς και ξενόγλωσσους τίτλους για την ελληνική ιστορία, κυρίως την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου, για την αρχαιολογία, λαογραφία, λογοτεχνία, τον περιηγητισμό, τον φιλελληνισμό και γενικότερα για τον ελληνισμό της Μεσογείου με πολλές σπάνιες εκδόσεις και λευκώματα, από το 1495 έως τα μέσα του 20ού αιώνα», επισήμανε η κ. Νάστα.
Η έκθεση «Σύμβολα της Επανάστασης του 1821» θα διαρκέσει έως τις 31 Οκτωβρίου 2021. Το κοινό θα έχει την ευκαιρία να ξεναγηθεί δωρεάν στις εκθέσεις, με απαραίτητη τηλεφωνική κράτηση στο τηλ.: 2310 247111 (Τρίτη 11.00-14.00, Τετάρτη, Πέμπτη, Παρασκευή 19.00-22.00, Σάββατο 11.00-14.00 & 19.00-22.00, Κυριακή 11.00-14.00, Δευτέρα κλειστά).
Σμαρώ Αβραμίδου
*Τις φωτογραφίες έργων από τη «Συλλογή Τρικόγλου» που παρουσιάζονται στην έκθεση «Σύμβολα της Επανάστασης του 1821» στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών παραχώρησε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Βιβλιοθήκη Κέντρο Πληροφόρησης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ